هر یک از این مراسم، رسوم خاصی دارد که بعد از گذشت چند هزار سال هنوز هم به اجرا در می‌آید. زمان این جشن‌ها که از راه می‌رسد هر خانواده ایرانی در تب و تاب برگزاری این مراسم می‌افتد تا ظاهر امر را حفظ کند و رسوم مربوط به این قبیل جشن‌ها را به اجرا درآورد.
یکی دو شب مانده به شروع طولانی‌ترین شب سال، مغازه‌های بخصوصی هستند که دیگر جای سوزن انداختن در آنها پیدا نمی‌شود. برگزاری آیین و رسوم شب یلدا را می‌توان در روزهای بیست‌ونهم و سی‌ام آذرماه، در مغازه‌های میوه و آجیل‌فروشی‌ها دید. در چنین شب‌هایی میوه‌فروش‌ها بیشترین مساحت مغازه خود را به هندوانه اختصاص می‌دهند که معلوم نیست در این شب چله، از کدام بوته سردرآورده‌‌اند. وانت‌بارها که از آب گل‌آلود ماهی می‌گیرند از فرصت استفاده کرده و هندوانه را به قیمت ارزان‌تر به مردم می‌فروشند. بالاخره هر چه باشد این میوه، اصلی‌ترین خوراکی شب یلداست و درصورت عدم‌حضور آن احتمالاً فصل زمستان یا بهتر است بگویم ننه‌سرما چارقد سفید سرش نمی‌کند.
مغازه‌های خشکبار و آجیل‌فروشی‌ها که در دهه اول محرم فروش نداشته یا به‌اصطلاح کاسبی‌شان خوابیده بود در چنین شب‌هایی دیگر جای سوزن انداختن در مغازه‌شان پیدا نمی‌شود و کاسبی‌شان حسابی سکه است. در این میان مغازه‌های شیرینی‌فروشی تا حدودی شلوغ هستند و مشتری خودشان را دارند. خلاصه اینکه به خاطر چند ثانیه‌ای که به طول شب اضافه می‌شود سفره‌ها پهن شده و این مراسم، در کنار دیدار دوباره نزدیکان و آشنایان، به یک ضیافت شبانه تبدیل می‌شود. دیگر افزایش کذایی قیمت برخی کالاها که عمده آن میوه و شیرینی است داخل پرانتز می‌ماند.
خوراکی‌های این شب بسیارند اما نحوه تهیه آن از شام گرفته تا تنقلاتی مثل شیرینی، آجیل و میوه‌هایی مثل هندوانه، انگور، انار، سیب و خیار بستگی به وضع اقتصادی خانواده دارد. همه این تنقلات باید در همان شب خورده شود و چیزی برای فردا باقی نماند.
هر چه از دوست رسد نیکوست
آفتاب که غروب می‌کند و آسمان پرده سیاهش را می‌کشد زمان آغاز مراسم شب یلدا فرا می‌رسد. وقتی عقربه ساعت، شماره 8تا9شب را نشان می‌دهد خانه بزرگ‌تر فامیل که تا دیروز سوت و کور بود و به‌غیراز صدای در و دیوار و تلویزیون و البته گاهی صدای غرغرهای حاج خانم و گاهی هم بهانه‌گیری‌های حاج‌آقا صدای دیگری به گوش نمی‌رسید تبدیل به پاتوق کوچک‌ترها برای گذراندن این شب و شب‌هایی شبیه به این می‌شود.
ابوالفضل یگانه، کارشناس علوم اجتماعی درباره طولانی‌ترین شب سال می‌گوید: «یلدا را می‌توان یک جشن یا گردهمایی خانوادگی به‌شمار آورد. در این شب اقوام نزدیک یا به‌اصطلاح درجه یک در خانه بزرگ خانواده گرد هم می‌آیند. البته نوع شب یلدای قدیم با امروز آن، کمی متفاوت است. تا یکی دو دهه پیش در سرمای آغازین زمستان، اعضای خانواده دور کرسی می‌نشستند و تا نیمه شب میوه و آجیل می‌خوردند و به فال حافظ گوش می‌کردند. اما برای نسل جوان امروز، کرسی گذاشتن و دور کرسی نشستن نیاز به توضیح مفصل دارد.
ابزارهای گرمازای جدید باعث شده کرسی و فرهنگ آن به دست فراموشی سپرده شود. زمانی که این وسیله گرمایشی مرسوم بود اعضای خانواده از کوچک و بزرگ، دور کرسی می‌نشستند و با خوردن انواع و اقسام خوراکی‌هایی که روی کرسی چیده شده بود و خواندن فالنامه حافظ، آیین شب یلدا را به‌جا می‌آوردند.» گرفتن فال حافظ یکی دیگر از رسم‌های شب یلداست.
یاد بزرگان شعر و ادب در شب یلدا
آیین شب یلدا یا شب چله در سرزمین کهنسال ایران میان همه قشرها و خانواده‌ها برگزار می‌شود. در بلندترین شب سال همه ایرانیان از فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ و عرب شب یلدا را شب شادی و دور هم نشینی می‌دانند. این در حالی است که این مراسم جدا از یگانگی آن، میان اقوام مختلف تفاوت‌های ناچیزی دارد.
در شهرهای مختلف آیین‌های مختلفی وجود دارد که این شب را برای آنها از شهرهای دیگر جدا می‌کند. نیره طوسی، زاده نیشابور است. در مغازه پارچه فروشی، پارچه‌ها را با دقت و حساسیت خاصی زیر و رو می‌کرد و نظر فروشنده را برای خرید پارچه چادری برای تازه عروسش جویا می‌شد. با اینکه چند سالی است که در تهران زندگی می‌کند اما این مراسم را مطابق با آیین همان شهر پیش می‌برد؛«مردم نیشابور شب یلدا را با عنوان شب چله می‌شناسند. آنها برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند در خرید میوه‌های مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمی‌کنند. مردم دراین شب با شرکت در شب‌نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند.
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان شب چله‌ای از دیگر مراسم شب یلدا در نیشابور است. در این شب معمولاً خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند و برای دخترانی که به تازگی نامزد شده‌اند، ازسوی خانواده داماد، هدایایی برده می‌شود. همچنین افراد با جمع شدن در خانه بزرگ فامیل، خواندن شعر، ضرب‌المثل، داستان و خوردن شیرینی، آجیل و انواع تنقلات، بلندترین شب سال را تا پاسی از شب بیدار می‌مانند و به صحبت و گفت‌وگو مشغول می‌شوند. همچنین بزرگ‌ترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی، داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کنند.
در شب یلدا، بزرگ‌ترها با کودکان هم بازی می‌شوند. گل یا پوچ، دزد بازی و مشاعره از جمله بازی‌هایی است که در شب چله با مشارکت همه اعضای خانواده انجام می‌شود.»
چله زری و عمو چله، شب‌های یلدا در اصفهان
با اینکه 4-3 کارگر در مغازه‌اش مشغول به کارند اما آن طور که باید و شاید نمی‌توانند جوابگوی مشتری‌ها باشند. مهدی رودخانگی، صاحب مغازه آجیل‌فروشی، اصالتاً اصفهانی است. هر چند که جواب هر سؤال را با تأخیر می‌دهد اما روی خوشی که به مخاطبش نشان می‌دهد از مشتری گرفته تا خبرنگار، مانع از ادامه گفت‌وگو با او نمی‌شود. «آیین برگزاری شب چله در اصفهان
به نام‌های چله زری (ماده) و عمو چله(نر) تقسیم می‌شود. اصفهانی‌ها دوشب را به‌عنوان شب چله برپا می‌کنند. در اصفهان قدیم پهن‌کردن تمام لباس‌ها و رخت‌خواب‌ها در هوای آزاد و در مقابل خورشید با هدف خوشامدگویی به عمو چله و چله زری انجام می‌شد.
آیین شب چله در شهر اصفهان، خانوادگی برگزار می‌شود. خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره‌ای با عنوان سفره شب چله این شب را جشن می‌گیرند. هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود به‌عنوان مهم‌ترین میوه بر سر سفره چله قرار می‌گیرد. افراد فامیل بعد از اینکه سر یک سفره باهم شام خورند دورتادور سفره شب چله می‌نشینند. آجیل، راحت‌الحلقوم، مشکل‌گشا، شیرینی محلی دستپخت مادربزرگ‌ها به‌خصوص نان شیرینی معروف از خوراکی‌های این شب است که روی سفره قرار می‌گیرد.»
غلامحسین روح الامینی دکترای تاریخ باستان درباره پیشینه شب یلدا می‌گوید: «شب یلدا یا شب چله که زمان آن، اول زمستان و شب آخر پاییز است طولانی‌ترین شب سال محسوب می‌شود. نیاکان ما این شب را تا صبح به جشن و پایکوبی به گرد آتش می‌پرداختند و اعتقادشان هم این بود که در این شب طولانی، تسلط تاریکی بر زمین از تسلط نور خورشید و روشنایی می‌کاهد و چون فردای این شب نوبت به روشنایی می‌رسد که بر ظلمت غالب شود شروع دوباره روز و تولد خورشید را که مظهر روشنایی است جشن می‌گرفتند.
این جشن و آیین در کنار تمام آدابی که با خود به‌همراه دارد و نیاز به فرهنگسازی عمیق در آن کاملاً احساس می‌شود اما در عین حال به‌دلیل دگرگونی‌های صنعتی امروز، این شب را به‌عنوان گوشه‌ای از نمودهای فرهنگی، قومی و تاریخی این مرز و بوم به دست فراموشی نسپاریم.
دختران از باز شدن بخت خود خبر می‌گیرند
از اهالی کرمانشاه است. همین که پا به مغازه میوه‌فروشی «اکبر خوشنام» می‌گذارم هندوانه‌هایی که با نظم و ترتیب روی هم سوار شده‌اند نظر هر مشتری‌ای را به‌خود جلب کرده و انگیزه او را برای خرید هندوانه دوچندان می‌کند. او درباره آیین شب یلدا در کرمانشاه حرف‌های جالبی برای گفتن دارد؛ «میوه‌هایی که در این شب خورده می‌شوند نمادی از خورشید هستند. هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و لیموی زرد میوه‌های مصرفی این شب هستند که در کنار کاک و نان برنجی سر سفره شب یلدا قرار می‌گیرند. قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، داستان رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه است. گرفتن فال حافظ که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می‌دهند از جمله تفریحاتی است که در شب چله داریم. (با خنده ادامه می‌دهد) به‌خصوص دختران دم‌بخت با گرفتن فال حافظ از باز شدن بخت خود در آن سال خبری می‌گیرند. همچنین گفتن قصه، لطیفه و خاطره و انجام بازی‌های دسته‌جمعی از سرگرمی‌های شب یلدا در این منطقه محسوب می‌شود.»
